Dinh dưỡng điều trị là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Khái niệm dinh dưỡng điều trị

Dinh dưỡng điều trị (Medical Nutrition Therapy – MNT) là phương pháp can thiệp lâm sàng sử dụng chế độ dinh dưỡng được cá thể hóa nhằm hỗ trợ, điều chỉnh và điều trị các rối loạn bệnh lý cấp tính và mạn tính. Đây là một phần quan trọng trong chăm sóc y tế toàn diện, giúp tối ưu hóa kết quả điều trị và nâng cao chất lượng sống cho bệnh nhân.

Khác với dinh dưỡng cộng đồng hay dinh dưỡng dự phòng, MNT không chỉ tập trung vào việc cung cấp năng lượng mà còn nhằm điều chỉnh chuyển hóa, kiểm soát triệu chứng, ngăn ngừa biến chứng và thúc đẩy hồi phục mô. Phương pháp này được thực hiện bởi các chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng, thường kết hợp với nhóm đa ngành gồm bác sĩ, điều dưỡng và dược sĩ lâm sàng.

Các tình trạng cần áp dụng MNT có thể bao gồm: đái tháo đường, suy thận, ung thư, bệnh tiêu hóa mạn tính, suy dinh dưỡng bệnh lý, bệnh gan, bệnh tim mạch và bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD). MNT cũng được sử dụng trong chăm sóc tích cực (ICU), phục hồi chức năng và hỗ trợ điều trị ngoại khoa trước và sau phẫu thuật.

Vai trò của dinh dưỡng trong điều trị bệnh

Dinh dưỡng là yếu tố thiết yếu trong hầu hết các quá trình sinh học của cơ thể, từ tạo năng lượng, tổng hợp protein, điều hòa miễn dịch đến sửa chữa mô và kiểm soát viêm. Thiếu hụt hoặc mất cân bằng dinh dưỡng có thể làm nặng thêm tiến triển của bệnh, làm giảm đáp ứng điều trị và tăng nguy cơ biến chứng.

Ở bệnh nhân nội trú, đặc biệt trong các khoa hồi sức, tỷ lệ suy dinh dưỡng có thể lên đến 30–50%. Tình trạng suy dinh dưỡng liên quan bệnh lý (Disease-Related Malnutrition – DRM) làm tăng tỷ lệ nhiễm trùng bệnh viện, kéo dài thời gian nằm viện và làm gia tăng chi phí y tế. Do đó, việc đánh giá sớm và can thiệp dinh dưỡng kịp thời là một chỉ tiêu chất lượng trong điều trị nội trú.

Dinh dưỡng điều trị không chỉ giúp cải thiện các chỉ số sinh hóa và chức năng cơ thể, mà còn giúp người bệnh đạt được các mục tiêu lâm sàng cụ thể. Ví dụ: kiểm soát đường huyết ở bệnh nhân tiểu đường, duy trì albumin huyết thanh trong phẫu thuật, giảm viêm hệ thống trong bệnh tự miễn, hoặc bảo tồn khối cơ ở bệnh nhân ung thư.

Phân loại dinh dưỡng điều trị

Dinh dưỡng điều trị được phân loại theo hình thức cung cấp và mục tiêu lâm sàng. Về mặt hình thức, có ba loại chính:

• Dinh dưỡng đường miệng (Oral Nutrition): Bao gồm khẩu phần ăn thông thường và bổ sung thực phẩm y học (Oral Nutritional Supplements – ONS).
• Dinh dưỡng qua ống tiêu hóa (Enteral Nutrition – EN): Áp dụng khi người bệnh không thể ăn được nhưng ruột vẫn hoạt động tốt, truyền thức ăn qua sonde mũi – dạ dày hoặc mở dạ dày.
• Dinh dưỡng tĩnh mạch (Parenteral Nutrition – PN): Áp dụng khi ruột không còn chức năng, truyền dinh dưỡng trực tiếp vào hệ tuần hoàn.

Về mục tiêu điều trị, dinh dưỡng được thiết kế riêng theo từng nhóm bệnh:

• MNT cho bệnh đái tháo đường: Kiểm soát carbohydrate, tăng chất xơ, giảm đường nhanh, duy trì đường huyết ổn định.
• MNT cho bệnh thận: Giảm protein, natri, kali và phosphat tùy theo mức lọc cầu thận.
• MNT cho ung thư: Tăng năng lượng, bổ sung omega-3, duy trì khối cơ, chống suy mòn.
• MNT cho bệnh phổi (COPD): Giảm carbohydrate để giảm CO₂ sinh ra, tăng chất béo tốt và protein.

Bảng dưới đây minh họa phân loại dinh dưỡng điều trị theo hình thức sử dụng:

Hình thức	Đặc điểm	Chỉ định chính
Oral (ONS)	Dễ áp dụng, tôn trọng sinh lý ăn uống	Bệnh nhẹ đến trung bình, ăn uống kém
Enteral (EN)	Thông qua ống, đảm bảo đủ năng lượng	Chức năng ruột còn, không ăn được
Parenteral (PN)	Truyền TM, kiểm soát chính xác thành phần	Ruột không hoạt động, nguy cơ cao

Quy trình đánh giá và lập kế hoạch dinh dưỡng

Dinh dưỡng điều trị được triển khai theo quy trình ADIME gồm 4 bước: Đánh giá, Chẩn đoán, Can thiệp và Theo dõi – Đánh giá hiệu quả. Đây là mô hình chuẩn quốc tế, được sử dụng phổ biến trong thực hành lâm sàng tại các bệnh viện và cơ sở y tế chuyên sâu.

Các bước cụ thể như sau:

1. Assessment (Đánh giá): Bao gồm đo chỉ số BMI, vòng cánh tay, xét nghiệm albumin, CRP, thu thập thông tin khẩu phần, tiền sử bệnh, triệu chứng tiêu hóa.
2. Diagnosis (Chẩn đoán dinh dưỡng): Đưa ra tuyên bố chẩn đoán theo định dạng PES: Problem – Etiology – Signs/Symptoms.
3. Intervention (Can thiệp): Thiết lập kế hoạch ăn uống, lựa chọn ONS hoặc chỉ định EN/PN phù hợp với nhu cầu và tình trạng bệnh.
4. Monitoring & Evaluation (Theo dõi – Đánh giá): Theo dõi đáp ứng lâm sàng, cân nặng, chức năng tiêu hóa, chỉ số sinh hóa để điều chỉnh kế hoạch.

Một số công cụ sàng lọc và đánh giá nguy cơ dinh dưỡng được sử dụng trong lâm sàng:

• NRS-2002 (Nutrition Risk Screening)
• MUST (Malnutrition Universal Screening Tool)
• SGA (Subjective Global Assessment)

Tiêu chuẩn tính nhu cầu năng lượng và dinh dưỡng

Tính toán nhu cầu năng lượng và dinh dưỡng là bước cơ bản trong lập kế hoạch MNT. Việc xác định nhu cầu này phụ thuộc vào nhiều yếu tố: tuổi, giới tính, trọng lượng, mức độ hoạt động thể chất, mức độ stress chuyển hóa và bệnh lý nền. Phương pháp phổ biến bao gồm công thức Harris-Benedict, Mifflin-St Jeor, hoặc đo năng lượng tiêu hao gián tiếp (Indirect Calorimetry) trong môi trường ICU.

Một cách ước tính đơn giản mức năng lượng cần thiết (Total Daily Energy Expenditure – TDEE) là:

$\text{TDEE} = \text{BMR} \times \text{AF} \times \text{SF}$

Trong đó: BMR (Basal Metabolic Rate) là chuyển hóa cơ bản, AF (Activity Factor) là hệ số hoạt động, và SF (Stress Factor) là hệ số stress (từ 1.1 đến 2.0). Với bệnh nhân ICU có bỏng nặng, hệ số SF có thể cao tới 2.0. Đối với bệnh nhân suy mòn, nhu cầu protein có thể từ 1.2 đến 2.0 g/kg/ngày, và năng lượng từ 25 đến 35 kcal/kg/ngày.

Ví dụ bảng nhu cầu năng lượng theo mức độ stress:

Tình trạng	Năng lượng (kcal/kg/ngày)	Protein (g/kg/ngày)
Bình thường	25-30	0.8-1.0
Suy dinh dưỡng nhẹ	30-35	1.0-1.5
ICU, có chấn thương	30-40	1.5-2.0
Bỏng nặng	35-50	2.0-2.5

Dinh dưỡng điều trị trong một số bệnh lý phổ biến

MNT đóng vai trò thiết yếu trong điều trị bệnh mạn tính và các tình trạng cấp tính phức tạp. Dưới đây là một số hướng dẫn lâm sàng:

• Đái tháo đường: Tập trung vào phân bố carbohydrate, sử dụng thực phẩm có chỉ số đường huyết thấp (GI < 55), tăng chất xơ hòa tan, duy trì đều mức glucose huyết. Sử dụng carbohydrate phức hợp thay vì đường đơn.
• Thận mạn: Giai đoạn sớm: giảm protein xuống 0.6–0.8 g/kg/ngày, kiểm soát kali, phospho, natri. Giai đoạn lọc máu: tăng protein lên 1.2–1.5 g/kg/ngày để bù mất protein qua lọc.
• Ung thư: Tăng năng lượng (30–35 kcal/kg/ngày), protein (1.5–2.0 g/kg/ngày), bổ sung EPA/DHA, hạn chế glucose đơn ở bệnh nhân có tăng đường huyết. Hỗ trợ chống suy mòn cơ (cachexia) và duy trì thể trạng chức năng.
• Bệnh phổi (COPD): Giảm carbohydrate (40–45% tổng năng lượng), tăng chất béo lành mạnh, duy trì BMI lý tưởng, tránh quá tải CO₂ trong chuyển hóa.

MNT không thay thế hoàn toàn điều trị y tế, nhưng là phần hỗ trợ không thể thiếu để tối ưu hóa kết quả điều trị và tăng khả năng hồi phục bệnh nhân.

Tương tác giữa thuốc và dinh dưỡng

Tương tác giữa thuốc và dinh dưỡng có thể ảnh hưởng đến hấp thu, chuyển hóa hoặc bài tiết thuốc và vi chất. Một số tương tác có thể gây giảm hiệu lực thuốc hoặc tăng độc tính nếu không được giám sát chặt chẽ. Đồng thời, nhiều loại thuốc cũng ảnh hưởng đến tình trạng dinh dưỡng của bệnh nhân.

• Warfarin – Vitamin K: Lượng vitamin K trong khẩu phần ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu lực của thuốc chống đông.
• Metformin – Vitamin B12: Sử dụng lâu dài có thể gây thiếu B12.
• Statins – Nước bưởi: Gây ức chế enzym CYP3A4, làm tăng nồng độ statin trong máu, tăng nguy cơ tiêu cơ vân.
• Furosemide – Kali: Làm mất kali, có thể cần bổ sung qua thực phẩm hoặc thuốc.

Việc tư vấn dinh dưỡng cần tính đến tương tác này để đảm bảo hiệu quả và độ an toàn của điều trị tổng thể. Nên cập nhật tương tác qua các cơ sở dữ liệu như Drugs.com hoặc Medscape.

Vai trò của chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng

Chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng (Registered Dietitian – RD hoặc Clinical Dietitian) là người được đào tạo chuyên sâu để đánh giá, chẩn đoán và xây dựng kế hoạch dinh dưỡng điều trị. RD có vai trò thiết yếu trong nhóm chăm sóc đa ngành tại bệnh viện, đặc biệt trong các đơn vị ICU, ung bướu, nội tiết và phục hồi chức năng.

Các nhiệm vụ chính của RD bao gồm:

• Đánh giá tình trạng dinh dưỡng bằng các chỉ số nhân trắc, lâm sàng và xét nghiệm.
• Chẩn đoán vấn đề dinh dưỡng và nguyên nhân liên quan.
• Thiết kế khẩu phần ăn hoặc lựa chọn công thức dinh dưỡng thích hợp.
• Theo dõi đáp ứng điều trị, điều chỉnh kế hoạch theo từng giai đoạn bệnh.

Tại Việt Nam, vị trí chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng đang từng bước được công nhận chính thức trong hệ thống y tế theo quy định của Bộ Y tế.

Thách thức và xu hướng tương lai trong dinh dưỡng điều trị

Một số thách thức hiện nay của MNT bao gồm: thiếu nhân lực RD, nhận thức hạn chế trong cộng đồng y tế, chi phí cao của thực phẩm y học, và thiếu tiêu chuẩn hóa tại các cơ sở điều trị. Việc tích hợp hệ thống ghi nhận dinh dưỡng vào hồ sơ bệnh án điện tử (EMR) vẫn chưa phổ biến.

Tuy nhiên, ngành dinh dưỡng lâm sàng đang phát triển theo các xu hướng hiện đại:

• Dinh dưỡng cá thể hóa: Ứng dụng Nutrigenomics và phân tích vi sinh vật đường ruột để thiết kế dinh dưỡng theo gene và hệ vi sinh vật.
• Công nghệ AI: Tự động hóa sàng lọc nguy cơ, gợi ý khẩu phần ăn bằng trí tuệ nhân tạo.
• Medical Foods: Sử dụng thực phẩm có hoạt tính sinh học cao, thiết kế riêng cho từng bệnh lý (ví dụ: sản phẩm giàu leucine cho bệnh cơ).

Ngoài ra, một số nền tảng theo dõi dinh dưỡng như Nutritics hay Cronometer đang được tích hợp trong quản lý điều trị chuyên sâu, hướng đến mô hình chăm sóc dinh dưỡng chính xác.

Tài liệu tham khảo

1. Academy of Nutrition and Dietetics. Medical Nutrition Therapy Protocols. https://www.eatright.org/
2. ESPEN Guidelines on Clinical Nutrition. https://www.espen.org/
3. ASPEN Clinical Guidelines for Nutrition Support. https://www.nutritioncare.org/
4. NIH - National Institutes of Health. Nutrition Topics. https://ods.od.nih.gov/
5. Krause's Food & the Nutrition Care Process, 15th Edition. Elsevier.
6. Drugs.com. Drug-Nutrient Interactions. https://www.drugs.com/
7. Medscape Drug Interaction Checker. https://www.medscape.com/